اختصاصی تابناک باتو ــ «خواند میر» (م.۹۴۲ ق.) در کتاب تاریخ خود، از شخصیّتی گمنام و کم شناخته برای ما به نام «مولانا حاجی محمّد نقّاش هَرَوی»، از دانشمندان و هنرمندان شهر «هَرات» (شهری در ایران قدیم و افغانستان امروزی) در قرن دهم هجری یاد نموده و پرده برداشته است که در هنر‌ها و فنون متعدّدی از جمله: «خطّاطی»، «تاریخ نگاری»، «شعر»، «نقّاشی»، «تذهیب» و «ساخت ظروف چینی» بهره‌ها داشته است.
ظاهراً این دانشمند ناشناخته، علاوه بر این فضیلت ها، «مخترع» نیز بوده و به «علم مکانیک» آگاهی و اِشراف کامل داشته و در قرن دهم و شاید اواخر قرن نهم هجری، اختراعِ ساعت جالب توجّهی از او در صفحات تاریخ ثبت وضبط شده است: «.. از جملۀ مُخترعات (اختراعات) «مولانا حاجی محمّد»، صندوقِ ساعتی است که در کتابخانۀ «امیر نظام الدّین علیشیر» ترتیب نموده (فراهم نموده)، در آن صندوق، صورتی (مجسمۀ انسانی) تعبیه کرده بود (ساخته بود) که چوبی در دست داشت و، چون یک ساعت از روز می‌گذشت؛ آن پیکر، چوب را یک نوبت، نَقارَه‌ای (طبل کوچکی) که در پیش او بود؛ می‌زد و بعد از گذشتنِ ساعت دوم، دو نوبتْ آن حرکت [را]می‌کرد و علی هذا القیاس (و به همین منوال) ...» (حبیب السّیر، ج ۴، ص ۳۴۸).
بحث
۱. «امیر کبیر نظام الدّین علیشیر نَوایی» از رجال سیاستمدار دوران «تیموریان» بوده که در سال ۹۰۶ هجری در شهر هرات از دنیا رفته است.
۲. «لئوناردو داوینچی» نابغه و دانشمند ذو فنون و مشهور ایتالیایی، به سال ۹۲۵ قمری دیده از جهان فرو بسته است؛ این در حالی است که «حاجی محمّد نقّاش» در سال ۹۰۶ یا ۹۰۷ قمری به نقل تاریخ، یعنی حدوداً در اوایل حکومت «شَیبَک خان اُزبَک» (م.۹۱۶ ق.)، بنیانگذار سلسلۀ پادشاهی «شَیبانیان» یا «اُزبکان»، وفات نموده است. هرچند در ظاهرْ معاصر و هم روزگار داوینچی بوده، ولی به احتمال قوی از حیثِ سن از او بزرگتر بوده و مشخّص است که سال‌ها پیش از وفات وی، رخت از جهان بر بسته و به عبارتی این ساعت ویژه را محتملاً پیش از برخی ابداعات خاصِّ داوینچی اختراع نموده است. با عنایت به این که شخص مورد بحث این مقال، یعنی «حاجی محمّد»، هم «نقّاش»، هم «نویسنده» و همچنین به «دانش مکانیک» آشنایی و خِبرویّت داشته و نیز به تعبیر صاحب تاریخ، «ذوالفُنون» بوده است و این صفات و ذوالفنون بودن و حتّی ساخت ساعت در سیره و رفتار داوینچی نیز گزارش شده است و از سوی دیگر با وجود این که حاجی محمّد از حیث زمانی جلوتر و با سابقه‌تر بوده، امّا شهرت داوینچی در جهان دانش بر این دانشمند گمنام ایرانی غلبه یافته است و کسی این دانشمند ناشناخته و مخترع گمنام مسلمان را حتّی با فرض پایین بودن دانش او نسبت به داوینچیِ ایتالیایی، اصلاً و ابداً نمی‌شناسد؛ لذا در این فرصت، برای نخستین بار به اجبار به جهت معرّفی و شناساندن بهترِ حاجی محمّد از وی به «لئوناردو داوینچیِ هرات» یاد می‌کنیم و این لقب را به وی اختصاص می‌دهیم.
۳. از زمان اختراع ساعت ویژه و در خور توجّه «حاجی محمّد» که قابلیّت‌های خاصّ مکانیکی داشته و نوعی «ماشین خودکار» بوده است به تاریخ امروز، بیش از ۵۰۰ سال می‌گذرد.
دکتر سید مرتضی میرسراجی
مدرس دانشگاه
در ضمن چرا از کسی که با داوینچی مقایسه میشه یک نقاشی هم نباید موجود باشه؟