احتمالاً نام شرکت دانش بنیان (Knowledge Enterprise یا Knowledge-based Companies) را شنیده‌اید. در این نوشتار قصد داریم نگاهی به این نوع شرکت‌ها انداخته و از انواع آنها، حوزه کاری، مزایا، حمایت‌ها و چگونگی تشکیل آنها آگاه شویم.
شرکت دانش بنیان چیست؟
شرکت‌های دانش بنیان، شرکت‌هایی هستند که عنصر علم و دانش، بخش جدایی‌ناپذیر آنها محسوب می‌شود. به بیان دیگر، برخلاف بسیاری از شرکت‌های تجاری، شرکت‌های دانش بنیان می‌توانند هیچ‌گونه مال قابل لمس و مادی نظیر زمین، ماشین آلات و دستگاه‌ها و تجهیزات تولید نداشته باشند و صرفاً با ترکیب دانش، فناوری و تخصص‌های علمی و پژوهشی، فعالیت کنند. ماهیت علمی و دانش محور این شرکت‌ها موجب شده است که قشر دانشگاهی و پژوهشگر، مانند اساتید دانشگاه و اعضای هیئت علمی، نقش بسیار مهمی در آنها ایفا کنند.
شرکت دانش بنیان از نگاه قانون
مطابق ماده ۱ قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات، مصوب سال ۱۳۸۹، «شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان، شرکت یا موسسه خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به‌ویژه در تولید نرم‌افزار‌های مربوط تشکیل می‌شود.»
کارکرد شرکت دانش بنیان چیست؟
این شرکت‌ها به نوعی در نقش واسطه میان ایده‌های تجاری و تولید و ارتقای فناوری هستند. یعنی در این گونه شرکت‌ها، ایده‌های نو و قابل پیاده‌سازی علمی توسط پژوهشگران و قشر علمی و دانشگاهی، در مسیر تبدیل به فناوری‌های کاربردی و سطح بالا به کار گرفته می‌شوند. به دلیل آنکه ذکر شد دارایی‌های این شرکت‌ها از نوع معنوی، فکری و غیرملموس هستند، همواره از بزرگترین دغدغه‌های این شرکت‌ها، حفاظت از دارایی‌های فکری خود و حفظ حقوق مالکیت معنوی است که این امر ضرورت کار دقیق کارشناسی و حقوقی در حوزه مالکیت فکری را ایجاب می‌کند.
هدف شرکت دانش بنیان چیست؟
واضح است که شرکت‌های دانش بنیان به مانند سایر شرکت‌ها، دغدغه‌های مالی، تجاری و هدف ثروت‌آفرینی هم دارند، اما شرکت‌های دانش بنیان تلاش می‌کنند تا از طریق توسعه علمی-پژوهشی و ارتقای فناوری‌های پیچیده و کارآمد تولید ثروت کنند که این موضوع، تفاوت اصلی آنها با سایر شرکت‌های تجاری است. به طور مثال این شرکت‌ها به هدف تجاری سازی و سودآوری برای واحد‌های علمی و پژوهشی مثل دانشگاه‌ها تشکیل شده و فعالیت‌های علمی و فنی انجام می‌دهند تا با تجاری‌سازی نتایج تحقیقات و ایده‌های خود، هم این واحد‌های علمی و کارکنان آنها از لحاظ مالی بهره-مند شوند و هم بتوانند خدمات کارآمدی در حوزه‌های مختلف از طریق ساخت و تولید اختراعات و خدمات نوآورانه برای جامعه به همراه داشته باشند.
زمینه‌های فعالیت شرکت دانش بنیان چیست؟
حیطه عملکرد شرکت‌های دانش بنیان به طور کلی می‌تواند شامل انجام تحقیقات علمی و کاربردی، ارائه خدمات تخصصی و مشاوره‌ای در حوزه‌های فنی و تخصصی، تولید محصولات با فناوری نوین و سطح بالا (توسعه فناوری)، ایفای نقش نظارتی بر تحقیقات پژوهشی، اجرایی و مشاوره‌ای باشد.
عمده حوزه‌های تخصصی فعالیت این شرکت‌ها عبارت هستند از فناوری‌های زیستی در حوزه پزشکی و پژوهش‌های زیست محیطی، غذایی، کشاورزی و دامی، بهره‌مندی از فناوری‌های نانو و تولید محصولات کاربردی بر پایه این فناوری، حوزه مواد پیشرفته پلیمر، فعالیت‌های مربوط به مخابرات، برق قدرت و سخت‌افزار‌های رایانه‌ای، حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و تولید نرم‌افزار‌های رایانه‌ای کاربردی، تجهیزات پیشرفته نفت و گاز و پالایش، پژوهش در حیطه انرژی‌های نوین و تجدیدپذیر (مانند انرژی هسته‌ای یا انرژی خورشیدی)، تولید دارو‌های پیشرفته، وسایل و ملزومات پزشکی و ساخت فناوری‌های پیشرفته هوافضایی مانند تولید پهپاد‌ها و ماهواره‌ها.
انواع شرکت‌های دانش بنیان
برای آنکه عنوان دانش بنیان بر محصولات این شرکت‌ها قرار بگیرد، شاخص‌هایی به موجب قانون وجود دارد که بایستی توسط شرکت‌های متقاضی رعایت شوند. مانند آنکه کالا‌ها و خدمات تولید شده به وسیله این گونه شرکت‌ها باید از سطح علمی و فناوری بالا برخوردار باشند و در واقع باید دارای پیچیدگی فنی و تخصصی و فناوری‌های برتر باشد که این امر نیازمند تحقیقات گسترده علمی و تخصص‌گرایی زیادی است. همچنین وجود نمونه‌هایی از محصولات موردنظر و طرح توجیهی توسعه‌ای، در حد آزمایشگاهی برای تایید یک شرکت دانش بنیان لازم است.
منبع اصلی ویژگی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان، آیین‌نامه ارزیابی شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان مصوب ۹۹/۰۲/۱۳ است که در ماده یک خود به موضوع سطح فناوری، مرحله تولید و طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه پرداخته است. مهمترین ماده این آیین‌نامه ماده یک آن است که متضمن مطالب و ویژگی‌هایی است که باید همه انواع شرکت‌های دانش بنیان دارای آن باشند. در ادامه مهمترین قسمت ّای ماده یک را بررسی می‌کنیم.
منظور از سطح فناوری، مطابق ماده یک آیین‌نامه مذکور، محصولی است که ویژگی‌های زیر را داشته باشد:
۱) به سختی قابل کپی برداری باشد.
۲) نیازمند تحقیق و توسعه قابل توجهی باشد.
۳) منجر به ایجاد خواص یا کارکرد‌های پیچیده‌ای در محصول شده باشد.
لازم به ذکر است منظور از مرحله تولید این است که کالا‌های ارائه شده باید یا در حال تولید باشند یا لااقل در حد نمونه آزمایشگاهی قابل بررسی فنی ساخته شده باشند. همچنین اگر خدمات توسط شرکت دانش بنیان ارائه شوند باید دارای اسناد فروش باشند.
همچنین طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه به معنای تحقیقی است که دارای یکی از موارد زیر باشد:
۱) مبتنی بر تحقیق و توسعه و بر اساس ایده و طراحی داخلی باشد.
۲) مبتنی بر تحقیق و توسعه با استفاده از روش مهندسی معکوس باشد.
۳) ابتدا انتقال فناوری از طریق خرید تجهیزات یا لیسانس و… صورت گرفته باشد و سپس انجام تحقیق و توسعه و ایجاد تغییر اساسی انجام شده باشد.
این شرکت‌ها از طریق دو مبنا قابل دسته‌بندی هستند. دسته‌بندی اول می‌تواند بر اساس مزایای تعلق گرفته به این شرکت‌ها باشد که بر این مبنا، شرکت‌های دانش بنیان به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
۱. شرکت‌های دانش بنیان نوپا نوع یک
شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا نوع یک، شرکت‌هایی هستند که فاقد اظهارنامه مالیاتی (کارنامه مالی یک سال کاری شرکت که جهت محاسبه مالیات به سازمان امور مالیاتی ارائه می‌شود) بوده و یا درآمدی نداشته باشند. این شرکت‌ها باید لااقل تا حد نمونه آزمایشگاهی محصولاتی با سطح فناوری بسیار بالا بر اساس طرح توسعه‌ای و تحقیقاتی خود رسیده باشند تا مشمول فهرست کالا و خدمات دانش بنیان سطح یک شوند. تمام موارد مذکور در ماده یک آیین‌نامه که در بخش قبل توضیح داده شد بایستی در خصوص شرکت مورد نظر صادق باشد.
۲. شرکت‌های دانش بنیان نوپا نوع دو
مانند مورد قبل این شرکت‌ها هم غالباً فاقد اظهارنامه مالیاتی بوده و یا اصلاً درآمدی نداشته اند. تفاوت این شرکت‌ها با دسته قبل در سطح فناوری محصولات آن‌هاست که بایستی دارای فناوری نسبتاً بالا باشند تا مشمول فهرست کالا و خدمات دانش بنیان سطح دو شوند. سایر ویژگی‌های این شرکت هم مانند شرکت دانش‌بنیان نوپا نوع یک در بخش قبل بایستی وجود داشته باشد. در واقع ماده ۱ آیین‌نامه فوق‌الذکر درباره این نوع شرکت هم مصداق دارد.
۳. شرکت‌های دانش بنیان تولیدی نوع یک
شرکت‌هایی هستند حداقل ۲۵ درصد از درآمدشان در آخرین اظهارنامه مالیاتی، ناشی از فروش محصولات یا خدمات دانش بنیان تولیدی (مندرج در فهرست کالا‌ها و خدمات دانش بنیان سطح یک) توسط خودشان باشد. همچنین سطح فناوری مورد نیاز در محصولات این شرکت‌ها باید بسیار بالا باشد تا تحت فهرست کالا و خدمات دانش بنیان سطح یک قرار بگیرند.
۴. شرکت‌های دانش بنیان تولیدی نوع دو (صنعتی)
شرکت‌هایی که محصولاتشان به مرحله نمونه آزمایشگاهی رسیده باشد و این محصولات علاوه بر داشتن طراحی مبتنی بر تحقیق و پژوهش، باید از سطح فناوری نسبتاً بالا برخوردار بوده تا مشمول فهرست کالا و خدمات دانش بنیان سطح دو گردد و یا شرکت‌هایی باشند که محصولاتشان به مرحله تولید رسیده و یا حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی ساخته شده باشد و محصولاتشان از سطح فناوری بسیار بالا برخوردار تا مشمول فهرست کالا و خدمات دانش بنیان سطح یک باشند.
دسته‌بندی دوم شرکت‌های دانش بنیان بر مبنای نوع فعالیت آنها صورت می‌گیرد که بر این اساس هم به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند:
۱. دانش بنیان تجاری سازی
این شرکت‌ها با خدمات خود، باعث سهولت در مسیر فعالیت و تولید و رونق کسب و کار شرکت‌های دانش بنیان می‌شوند، چرا که موضوع تجاری سازی و فروش محصولات دانش بنیان برای شرکت‌های دانش بنیان بسیار اهمیت دارد.
۲. دانش بنیان فرآیندی و خدماتی
شرکت‌هایی که با استفاده از تجهیزات و فرایند‌هایی که مشمول شرایط آیین نامه ارزیابی و تشخیص شرکت‌های دانش بنیان هستند، اما محصولات غیر دانش بنیان تولید می‌کنند می‌توانند در این دسته قرار بگیرند.
۳. دانش بنیان نرم و هویت ساز
این نوع شرکت‌ها که دسته‌بندی جدیدتری به حساب می‌آیند، در حوزه‌های کسب و کار خلاق و فرهنگی مشغول به فعالیت هستند و محصولات تولیدی آنها باید از سطح فناوری بالا برخوردار باشد.
۴. دانش بنیان حوزه EPC
شرکت‌هایی هستند که درآمدشان از پروژه‌های EPC است. این اصطلاح که مخفف Engineering، Procurement، Construction است، به معنای پروژه‌های مهندسی، تدارکات و اجرا است که بایستی حداقل ۱۰ درصد این پروژه‌ها شامل معیار‌های دانش بنیان باشند.
مزایای حمایتی شرکت‌های دانش بنیان
در کنار مزایای مهم شرکت‌های دانش بنیان، حمایت‌هایی هم از این شرکت‌ها بر چند اساس صورت می‌گیرند.
۱. برخی حمایت‌ها بر اساس قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری‌ها و اختراعات صورت می‌گیرد که شامل تسهیلات مالی صندوق نوآوری شکوفایی (اعطای وام‌های کم بهره یا بدون بهره)، معافیت‌های گمرکی، معافیت‌های مالیاتی، دریافت جواز تاسیس و پروانه بهره برداری، تسهیل شرایط حضور این شرکت‌ها در مناقصات، حمایت از ساخت داخلی کالا‌های دانش بنیان و خدمات بیمه‌ای برای کاهش خطرپذیری محصولات در کلیه مراحل تولید تا فروش است. همچنین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری که مسئول رشد و توسعه حوزه دانش بنیان است، به منظور آموزش و توانمندسازی مدیران و کارآفرینان، دوره‌های آموزشی و مشاوره‌ای برای توسعه کسب و کار این شرکت‌ها با تخفیف‌های ویژه در نظر می‌گیرد.
۲. دسته دیگر حمایت‌هایی هستند که سایر دستگاه‌ها از شرکت‌های دانش بنیان به عمل می‌آورند. مانند تسهیلات نظام وظیفه و کسری خدمت سربازی افراد فعال در این شرکت‌ها، امکان ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی، حمایت‌های صدا و سیما در جهت پخش آگهی‌های تشویقی، حمایت سازمان بورس از ورود این شرکت‌ها‌به بازار بورس، بسته‌های حمایتی حوزه بیمه و حوزه سلامت، تخفیفات خدمات آزمایشگاهی، ثبت علامت تجاری و حمایت از ثبت پتنت (ثبت حق اختراع)، اخذ استاندارد‌ها و مجوز‌های بین‌المللی و بعضی حمایت‌های خاص دیگر بر اساس برنامه جامع توسعه کسب و کار دانش بنیان.
در مجموع دولت به طور خاص بر اساس قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان و همچنین سایر دستگاه‌های مرتبط سعی دارند با اعمال حمایت‌های مادی و معنوی، تشکیل و توسعه این شرکت‌ها را در حدود اختیارات و و امکانات خود ترویج کنند.
در ادامه به فهرستی از مزایا و برنامه‌های حمایتی از شرکت‌های دانش بنیان اشاره می‌کنیم:
معافیت‌های مالیاتی
مشاوره‌های مالیاتی و حسابداری
معافیت از حقوق گمرکی و عوارض
تسهیلات گمرگی
مشاوره گمرکی
معافیت از پرداخت حق بیمه قرارداد‌ها
بخشودگی جرایم بیمه تامین اجتماعی
امریه نظام وظیفه
پروژه‌های جایگزین خدمت سربازی
حمایت از حضور در نمایشگاه‌های خارجی
حمایت از حضور در مناقصات بین‌المللی
منتورینگ و مشاوره صادراتی
حمایت از ورود به بورس
ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی
مشاوره منابع انسانی
تسهیلات مالی
تسهیلات تامین محل کار
و…
این‌ها تنها بخشی از ده‌ها حمایت دولتی از شرکت‌های دانش بنیان بود که البته برای بهره‌مندی از آنها لازم است تا شرایط و ضوابط هر یک به طور جداگانه مطالعه شود.
برای آگاهی از این شرایط به کاتالوگ ۱۱۰ برنامه حمایتی مراجعه کنید.
چگونگی تشکیل یک شرکت دانش بنیان
پیش از شروع به ثبت شرکت دانش بنیان پیشنهاد می‌شود تا متقاضیان ابتدا به وبسایت http://www.daneshbonyan.ir مراجعه کنند و آیین نامه‌ها و قوانین مربوط به شرکت‌های دانش بنیان را به خوبی مطالعه کنند. سپس در صورت واجد شرایط بودن در وبسایت سامانه ارزیابی شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان به آدرس http://www.reg.daneshbonyan.ir ثبت نام کنند. سپس متقاضیان بایستی به سایر مراحل ثبت شرکت بپردازند.
در ابتدا لازم است بدانیم که یک شرکت دانش بنیان به لحاظ ماهیت خود، تفاوتی با سایر شرکت‌های تجاری ندارد. یعنی در فرایند تاسیس و تشکیل این شرکت‌ها، تا حد زیادی بایستی مانند تشکیل سایر شرکت‌های تجاری عمل شود. در نتیجه پس از آنکه یک واحد دانشگاهی یا پژوهشی به صلاحدید اعضای هیئت علمی خود، امکان ایجاد یک شرکت دانش بنیان را تصویب کرد، مرحله ثبت شرکت‌های دانش بنیان باید در اداره ثبت شرکت‌های سازمان ثبت اسناد و املاک کشور انجام پذیرد. در واقع برای تاسیس شرکت دانش بنیان، فرایند معمول و عادی ثبت شرکت باید دنبال شود سپس برای تبدیل شرکت به یک شرکت دانش بنیان اقدامات خاصی انجام پذیرد تا شرمت متقاضی پس از تولید کالا یا خدمات موردنظر و ارائه نمونه آزمایشگاهی آن ارزیابی شده و بتواند از مزایای قانونی بهره‌مند شود.
پس از ثبت عادی شرکت در دفتر ثبت شرکت‌ها، متقاضی شرکت دانش بنیان باید به آدرس اینترنتی http://daneshbonyan.isti.ir مراجعه کند (پیشنهاد می‌شود که پس از مراجعه به این سایت به بخش‌های راهنما، قوانین و سوالات متداول سری بزنید و سپس با آگاهی کامل اقدام به ثبت شرکت خود کنید).
متقاضی ثبت شرکت دانش بنیان باید در مرحله اول، در قسمت ثبت نام و ارزیابی شرکت‌ها، مشخصات شرکت ثبت شده را درج کند. این مشخصات شامل نام شرکت، نوع شرکت، شناسه ملی شرکت، آدرس سایت اینترنتی، شماره تلفن ثابت و تلفن همراه و همچنین پست الکترونیکی معتبری است تا لینک فعال‌سازی سامانه، به پست الکترونیک متقاضی فرستاده شود.
مرحله دوم، در بخش صنعت و فناوری، متقاضی باید نام محصول و کاربرد محصول موردنظر را وارد کرده و در خصوص تکمیل اطلاعات مالکیت فکری، عنوان نوآوری و زمان تقریبی دستیابی به نوآوری اقدام کند. شرکت‌های ثبت شده در سامانه، توسط معاونت علمی و فناوری نهاد ریاست جمهوری (مسئول توسعه و بهبود حیطه دانش بنیان) و کارگروه تشخیص و ارزیابی صلاحیت، بر اساس شاخص‌های ذکر شده در آیین نامه تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان، توسط کارگروه ارزیابی شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان ارزیابی می‌شود و بر مبنای نوع محصول و حوزه خدمات آنها که پیشتر ذکر شد، به عنوان شرکت دانش بنیان تایید اعتبار شده و یک کد ویژه دریافت می‌کنند و پس از آن، می‌توانند از مزایای مخصوص به آن بهره‌مند شوند.
سخن آخر
فرایند ثبت یک شرکت و تبدیل آن به شرکت دانش بنیان اگرچه در این نوشتار مختصراً بررسی شد، اما توصیه می‌شود برای طی کردن درست این مسیر، از نکته‌های فنی و حقوقی مشاورین متخصص در امور حقوقی شرکت‌های دانش بنیان استفاده کرد. به همین منظور، به راحتی می‌توانید از طریق وبسایت وینداد، با کارشناسان حقوقی این حوزه ارتباط برقرار کرده و وضعیت خود را برای ثبت شرکت دانش بنیان بررسی کنید.
